Emekçi Sınıfların İlk Ansiklopedisi “Büyük Sovyet Ansiklopedisi”
The First Encyclopedia Of The Working Classes “The Great Soviet Encyclopedia”
Fırat SözeriBAA Sosyalizm ve Dil Komisyonu
[email protected]
Gizem Batı Ayaz
İzmir Biyotıp ve Genom Merkezi
[email protected]
Özet
Büyük Sovyet Ansiklopedisi, Sovyetler Birliği’nin kuruluş yıllarında, Bilimler Akademisi üyesi Otto Şmidt’in ilk girişiminin ardından, farklı disiplinlerden bilim insanlarının da içinde olduğu bir ekibin ortak çalışmasıyla ortaya çıkmış bir eserdir. Çıktığı toprakların kültür ve tarihsel birikiminin içerisine doğan ve kendinden önceki tüm benzer nitelikte çalışmaları aşan bir kapsam ve bütünlükte, kolektif bir emeğin ürünü olarak ortaya çıkmıştır. İlk cildi 1926 yılında basılmış, bugüne kadar 3 edisyon olarak basımı gerçekleştirilmiştir. İçerisinde yaklaşık 100 bin makale ve 35 bin illüstrasyonu barındıran muazzam zenginlikte bir eserdir. Ansiklopedinin yazımı sürecinde içeriğinin oluşmasında, 8000 bilim insanın katkısının olduğu düşünülürse, eserin Sovyetler Birliği’nin insani ve kültürel kaynaklarının adeta bir yansıması olduğunu söylemek gerekir.
Anahtar kelimeler: Büyük Sovyet Ansiklopedisi, Küçük Sovyet Ansiklopedisi, SSCB
Abstract
The draft of the Great Soviet Encyclopedia was prepared for publication by the attempt of Otto Schmidt, a member of the Academy of Sciences with the collaboration of a team including scientists from different disciplines in the foundational years of the Soviet Union.. It emerged as the product of an integrated collective work that was born into the cultural and historical accumulation of the lands it originated from, and that includes and exceeds the previous ones. The first volume was published in 1926 and has been published in 3 editions until today. It has been the product of an enormously rich collective effort, which includes approximately 100 thousand articles and 35 thousand illustrations. Considering that 8000 scientists contributed to the formation of the content during the writing process of the encyclopedia, it should be said that it is a reflection of the human and cultural resources of the Soviet Union.
Key words: Great Soviet Encyclopedia, Small Soviet Encyclopedia, USSR
Giriş
Ansiklopediler, onu üreten ülkenin kültürünün, medeniyetinin bir aynasıdır. Böyle bir aynadaki görüntülerin, yansıtıcılıklarının önemli bir miktarını kaybetmeden yurtdışında başka bir dilde aslına uygun olarak yeniden üretilebilmesi kolay bir iş değildir (Grimsted, 1976).
20. yüzyıla kadar yayımlanmış önemli ansiklopedilerden olan daha çok yayımcısı Granat Enstitüsü’nün ismiyle bilinen Entsiklopediçeski Slovar [1] (I-VIII, 1895), 20. yüzyılın başında ise S. N. Yuşakov’un çalışmalarıyla yirmi cilt ve ek iki ciltten oluşan Bolşaya Entsiklopedya (1900-1909), Rusya’da Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nden (BSA) önce yayınlanan ansiklopedilerdir. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin yayımlanması, Bolşaya Entsiklopedya’nın yayımlanmasının hemen arkasından gerçekleşmiştir (http://virezkipress.ru/publ/spravochniki_i_ehnciklopedii/bolshaja_sovetskaja_ehnciklopedija_2_izd/bolshaja_sovetskaja_ehnciklopedija_tom_1_51/20-1-0-7). Büyük Sovyet Ansiklopedisi fikri Rusya Bilimler Akademisi üyesi, Otto Şmidt’in (1891-1956) girişimiyle 1923’te ortaya çıktı. 1924’te bir ekiple birlikte ansiklopedinin yazılması için bir taslak hazırlandı. Bu ekip; kendisi bir matematikçi olan Şmidt, Kızıl Profesörler Enstitüsü’nün kurucularından ve ilk on yıl enstitünün rektörlüğünü yapmış olan Mikhail Pokrovskiy, Nikolay Meşçeryakov, şair Valeriy Bryusov, matematikçi Veniamin Kagan ve Konstantin Kuzminskiy’den oluşuyordu. Ayrıca, daha önce Alexander Bogdanov ve Maksim Gorkiy'in bir İşçi Ansiklopedisi hazırlama önerisine dâhil olan Halk Eğitim Komiseri, Anatoliy Lunaçarskiy de yer aldı. Önerinin kabul görmesiyle birlikte 1925'te SSCB Merkez Yürütme Komitesi Başkanlığı'nın kararnamesi ile BSA’nın yazımı için adım atıldı ve BSA’nın basımı için Sovyet Ansiklopedisi Anonim Şirketi kuruldu.
Ansiklopedi, yaklaşık 100 bin makale ve 35 bin illüstrasyonu barındıran muazzam zenginlikte bir içeriğe sahip ilk Marksist-Leninist genel amaçlı ansiklopedidir. Üç edisyon olarak yayımlanan BSA’nın ilk edisyonu 1926'dan 1947'ye, ikinci edisyonu 1950'den 1958'e, üçüncü edisyonu ise 1969'dan 1978'e kadar yayımlandı. İçerik olarak tam bir cilt sadece Sovyetler Birliği'ne ayrılmıştır. İlk edisyondan sonraki edisyonlarda daha küçük bir yazı tipine geçilerek Ansiklopedi’nin boyutunda küçültmeye gidilmiştir. Üçüncü edisyonda, doğa bilimlerinin, fizik ve kimya bilimlerinin felsefi sorunlarına ve çeşitli bilim dallarındaki matematiksel yöntemlere çok dikkat edildi. 1957'den 1990'a kadar, Sovyetler Birliği ve tüm dünya ülkeleri hakkında güncel makaleler içeren Büyük Sovyet Ansiklopedisi Yıllığı her yıl yayınlandı. Üçüncü edisyonun metin ve grafiklerinin tam bir kopyası olan ilk çevrimiçi edisyon, 2000 yılında Rubricon.com tarafından yayımlandı (Mazliak, 2018).
BSA kültür ve sanattan, bilim ve teknolojiye kadar tüm alanlarda insanlığın büyük bilgi birikimini yansıtır. Yayımlandığı dönemi kapsayan hem Sovyet hem de birçok yabancı önde gelen kişilerin biyografileri, şu an eskide kalmış gibi görünse de aslında o döneme ait bilgi düzeyi ve tarihsel birikimi yansıtan bilimsel ve teknik birçok makaleyi içerir. Ansiklopedi’de yer alan makalelerde yaklaşık 8000 bilim insanının katkısının olduğu düşünülürse, BSA’nın Sovyetler Birliği’nin insani ve kültürel kaynaklarının adeta bir yansıması olduğunu söylemek gerekir.
İlk cildi 1926 yılında basılan Ansiklopedi, 1990 yılına kadar Sovyet Ansiklopedisi Yayınevi tarafından basıldı; günümüzde Büyük Rus Ansiklopedisi yayınevinden çıkıyor. Ansiklopedi’nin ilk tam basımı 1926-1947 yılları arasında yapıldı. Ansiklopedi, 66 ciltten oluşuyordu. 65 cilt, altmış beşe kadar numaralıyken bir cilt Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) adını taşıyordu. İkinci edisyon 1949-1958; 49 sıralı cilt ve ayrıca SSCB cildinden oluşuyordu. 1960 yılında basılan ek ciltler 50 ve 51 de “Alfabetik Dizin” yer alıyordu. Üçüncü edisyon 1969-1978, 30 cilt olarak basıldı, 24 cilt iki kitap olarak basıldı, ikinci kitap SSCB başlığını taşıyordu. Ayrıca numarasız ek bir cilt yayımlandı, bu ciltte alfabetik dizin yer alıyordu (https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/10398).
Ansiklopedinin Basım Kararı ve Basım Süreçleri
Birinci Edisyon
Ansiklopedi’nin temelleri, 1925 yılında SSCB Merkez Yürütme Komitesi Prezidyumu’nda alınan bir kararnameyle atıldı. Bu karara bağlı olarak Ansiklopedi’nin yayımlanmasını gerçekleştirmek için “Sovyet Ansiklopedisi” yayınevi kuruldu.
Ansiklopedi’nin birinci cildi 1926 yılında yayımlandı. Ansiklopedi’nin ilk kez tüm ciltlerinin birden basılması ise (66 cilt) 21 yıl gibi bir zaman aldı ve 1947 yılında tamamlandı. Ansiklopedi’nin ikinci edisyonu sekiz, üçüncü edisyonu ise dokuz yılda basıldı.
Ansiklopedi’nin birinci edisyonunda 65 bin madde, 12 bin illüstrasyon ve bin resim yer almıştır. Her cildin tirajı 50-80 bin arasında seyretmiştir. 1924-1941 yılları arasında ansiklopedinin baş editörlüğünü akademisyen Otto Yulyeviç Şmidt yapmıştır.
Ansiklopedi’nin yazı işleri ofisi, Moskova’da bulunuyordu. Bölüm editörleri ve önemli maddelerin yazarları arasında önde gelen Sovyet bilim insanları ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi yöneticileri vardı: N.N. Branski, A.N. Bah, G.İ. Broydo, A.S. Bubnov, N.İ. Buharin, K.E. Voroşilov, A.V. Lunaçarski, K. Radek, M.V. Frunze, L.N. Kritzman vd.
BSA’nın ilk basım sürecine denk düşen tarihsel dönemi göz önüne aldığımızda, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin kuruluşu işçi sınıfı iktidarı altında hızlı bir sıçrama ile kendini göstermiştir. Okuma yazma bilme oranındaki artış, halk sağlığında ilerleme, bilimsel üretimin planlanması ve temel yaşam koşullarında gelişme yaşanmıştır. Sovyetler Birliği’nin dışında kalan emperyalist dünya ile giderek artan bir çelişki doğuyordu. Bu durumun bir yansıması olarak birinci edisyonun önsözünde Sovyetler Birliği’nin medeni dünyanın merkezi haline geldiği vurgusu yer almıştır.
İkinci Edisyon
Ansiklopedi’nin ikinci edisyonu, SSCB Bakanlar Kurulunun 20 Şubat 1949 tarihinde yayımlanan kararına bağlı olarak hazırlandı ve BSA, Devlet Bilimsel Yayınevi tarafından 1950-1958 tarihleri arasında yayınlandı. Tamamlanma süreci 8 yıl sürdü. 49 cilt alfabetik sıraya göre basılırken 50. cilt SSCB başlığıyla, 51. cilt ise ek olarak basılmıştır. 1960 yılında basılan iki kitapla ansiklopedinin alfabetik indeksi de yayımlanmıştır.
Ansiklopedi’nin ikinci edisyonu 100 bin madde, 40852 illüstrasyon ve 2362 haritadan oluşmaktadır. Ansiklopedi’deki maddelerin %40’ından fazlası için SSCB halklarının 35 dilinde ve 25 yabancı dilde destekleyici bibliyografyaya yer verilmiştir. Her cildin tirajı, ilk cildin 3-5 katı olacak şekilde 250-300 bin arasındaydı. İlk edisyonuyla kıyaslandığında makale sayısı, 65 binden 100 bine yükselerek önemli bir artış sağlandı. 1949-1951 tarihleri arasında ansiklopedinin 1-7. Ciltlerinin baş editörlüğünü akademisyen Sergey İvanoviç Vavilov yaparken, 1951-1958 tarihleri arasında ise bu görevi 8-51 ciltlerin editörlüğünü yapan Boris Alekseyeviç Vvedinskiy üstlendi. Baş editör yardımcıları olarak ise A.A. Zvorıkin ve L.S. Şaumyan görev yaptılar. Bölüm editörleri ve önemli makalelerin yazarları arasında şu isimler yer almaktaydı: N.N. Aniçkov, I.P. Bardin A,A, Blaganravov, V.v. Vinogradov, Yu.M. Jukov, T.D. Lısenko, Y.A. Çudakov vd. (https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/10398).
Büyük Rus Ansiklopedisi Yayınevinin sorumlu editörü, S.l. Kravets, ansiklopedinin üç edisyonu arasında bilimsel bakımdan en niteliklisinin ikinci edisyon olduğunu dile getirmiştir. Hatta öyle ki bu edisyonun üniversitede başarılı bir tez yazmak için kullanılabilecek tek edisyon olduğunun da altını çizmiştir.
İkinci edisyonun yayınlanması ise İkinci Dünya Savaşı’nın henüz bittiği döneme denk düşüyor. Bu süreçte, zorlu bir mücadele sonucunda milyonlarca yurttaşını yitirmiş olan Sovyetler Birliği’nin, sosyalist emekçi iktidarın her alanda birikiminin daha fazla aktarılması için Ansiklopedi “ülkemizde sosyalizmin, ekonomi, bilim, kültür ve sanat alanlarında elde ettiği dünya-tarihsel zaferleri geniş bir şekilde açıklamalıdır” ifadesine yer verilmiştir. Bunu daha iyi aktarmak için aynı zamanda nükleer mühendislikten uzay teknolojisine, atom fiziğinden polimer kimyasına kadar tüm alanlardaki muazzam bilgi üretimi, devrimci hareketin tarihi ve faaliyetleri, dünya çapında işçi hareketinin gelişimi de detaylandırılır. Bu misyonla, ikinci edisyonda, eğitimin rolü; çocukların zihinlerinde komünist ahlakı, ideolojiyi ve Sovyet yurtseverliğini geliştirmek, Sovyet anavatanına, liderlerine karşı sarsılmaz bir sevgiyi aşılamak, enternasyonalist eğitime önem vermek, Bolşevik irade ve karakterin yanı sıra cesareti, zorluklara direnme ve engelleri aşma kapasitesini güçlendirmek, öz disiplini geliştirerek fiziksel ve estetik kültürü teşvik etmek olarak tanımlanmıştır (Büyük Sovyet Ansiklopedisi, 2. Edisyon, https://schitovidka03.ru/?idn=030280&format=html).
Üçüncü Edisyon
Ansiklopedi’nin üçüncü edisyonu SSCB Komünist Partisinin 2 Şubat 1967 tarihli kararıyla hazırlandı ve basımı “Sovyet Ansiklopedisi” yayınevi tarafından 1969-1978 yılları arasında 9 senede tamamlandı. Bu edisyon, 30 ciltten oluşuyordu. 24. Cilt iki kitap halinde basıldı, ikinci cilt SSCB başlığını taşıyordu. Ansiklopedi’nin 3. edisyondaki tirajı ilk edisyonun 8-12 katı olacak şekilde yaklaşık 630 bindi. Ansiklopedi, 1981 yılında 50 bin adet olarak basılan alfabetik bir dizin ile desteklendi. Ansiklopedi’nin hazırlanmasında yaklaşık 10 bin uzman görev aldı. Bu edisyonun temel motivasyonlarından biri bilimin popülerleştirilmesiydi.
BSA’nın üçüncü edisyonunda, eğitimin rolü biraz daha genişletilerek şu şekilde tanımlandı: “Hayata ve işe hazırlanmak için eğitim şarttır. Eğitim, insanların kültürü tanımaları ve edinmeleri için temel araç ve kültürün gelişmesinin temelidir. Sovyet eğitimi, gençlerin yetiştirilmesinde okul, aile ve toplum arasında işbirliğine dayanır. Eğitim ve öğretimin yaşamla bağlantısının kurulması ve komünizmi inşa etmenin pratik deneyimi ile harmanlanır. Sovyet halk eğitim sisteminin temel ilkeleri arasında bilim, teknoloji ve kültürdeki en son ilerlemeler temelinde, eğitime bilimsel bir yaklaşım ve eğitimin sürekli iyileştirilmesi, eğitim ve yetiştirmede yüksek ahlaki yönelim ve her iki cinsiyetin karma eğitimi, dinin etkisini dışlayan laik bir eğitim anlayışı vardır (Petrov, 1960)
Üçüncü edisyonda 95279 makale, 29120 illüstrasyon, 3701 portre ve 524 renkli resim yer alıyordu. Renkli illüstrasyonlar, gravür, tipo ve ofset edisyon şeklinde yapılmıştır. Ansiklopedi’nin V.İ. Lenin maddesinin bulunduğu 14. cildine, Lenin'in konuşmalarının yer aldığı bir plak eklendi. Bir makale ortalama 1470 karakterden oluşuyordu. Bu edisyonun baş editörlüğünü, 1969’dan itibaren akademisyen Aleksandr Mihayloviç Prohorov yaptı. Ansiklopedi’nin bu edisyonu aynı zamanda İngilizce’ye çevrildi ve Macmillan Yayınevi tarafından ABD’de 1973-1982 yılları arasında basıldı. Bu edisyon ayrıca Yunanca’ya da çevrilerek Akadimos Yayınevi tarafından 1977-1989 yılları arasında yayımlandı. Bu edisyon için önemli Yunan şahsiyetlerini anlatan yeni birkaç yüz makale yazıldı; orijinal makaleler büyük ölçüde genişletildi. Edisyon 31 cilt ve akademik bir indeksi içeriyordu. Demokratik Almanya ve Büyük Britanya gibi ülkelerde ise ansiklopedinin sadece SSCB cildi yayımlanmıştır. Ansiklopedi’nin üçüncü edisyonu 2001 yılında, Autopan adlı şirket tarafından üç CD olarak yayımlandı (https://www.nd.ru/catalog/products/bse/).
(https://www.alamy.com/fetal-position-in-womb-illustration-from-soviet-encyclopedia-1927-image68711545.html)
Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin sağladığı metodolojik deneyim Küçük Sovyet Ansiklopedisi (1928-1960 arasında üç edisyon), tek ciltlik Sovyet Ansiklopedik Sözlüğü (1979-1991 arasında dört edisyon), iki ciltlik Büyük Ansiklopedik Sözlük’ün hazırlanmasında da kullanıldı ve SSCB’de gelişmiş bir ansiklopedi kültürünün oluşmasına katkıda bulundu.
BSA'nın yayınlanması, Sovyetler Birliği’nin dağılma süreci ile birlikte 1990'da askıya alınarak 1991'de durdurulmuştur. BSA dışında 17 adet Sovyet Ansiklopedisi bulunmaktadır.
Rusya’da, 2002 yılında devlet başkanı Vladimir Putin'in kararnamesi ile ansiklopedinin yayımlanması için yeniden harekete geçilmiştir. Bu doğrultuda, 2003 ve 2004'te bir editör ekibi kurularak adım atılmıştır. Bu yazıda da belirttiğimiz gibi ansiklopediler, yazıldıkları dönemin koşullarını, egemen ideolojisini ve kültürünü yansıtır. Kapitalist Rusya’da Putin yönetiminin Ansiklopediyi canlandırma kararı emekçi sınıfların ilk Ansiklopedisi’nin tahribat girişiminden başka bir şey değildir. Geçmişe dönük kazanımları ve ilerlemeleri yadsıyarak, “gerçekleri” güncelleyeceğiz diyerek birçok yazı ya kaldırılmış ya da yeniden yazılarak değiştirilmiştir. Bu müthiş tahribattan sonra ansiklopedinin adı değiştirilip Büyük Rus Ansiklopedisi olarak isimlendirilmiştir. 2004 yılında, ilk cildi yayınlanmış; toplam 35 cildin tam edisyonu 2017 yılında tamamlanmıştır.
SONUÇ
20. yüzyılın başında sosyalist bir emekçi iktidarının kurulmasının hemen ardından SSCB’nin kuruluş döneminde Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin basılması işine girişilmiştir. Kendinden önceki örnekleri aşan o zamana kadar yazılmış ansiklopedilerden farklı olarak sosyalist bir anlayışla, emekçi sınıfların ilk ansiklopedisi olmasıyla önemli bir yere oturur.Ansiklopedi farklı disiplinlerden bilim insanlarının, yazarların, şairlerin binlerce emekçinin kolektif emeği ile yazılmış özgün makaleler içermektedir. BSA’nın içerisinde binlerce makale, illüstrasyon, portre ve yüzlerce renkli resmi bulunmaktadır. 1957-1990 yılları arasında Sovyetler Birliği ve tüm diğer dünya ülkeleri ile ilgili güncel makaleleri kapsayan Büyük Sovyet Ansiklopedisi Yıllığı her yıl yayınlanmıştır. Günümüzde dijital ortamda Ansiklopedi’ye erişim mümkün. Üçüncü edisyonun metin ve grafiklerinin tam bir kopyası olan ilk çevrimiçi edisyon, 2000 yılında Rubricon.com tarafından yayınlanmıştır (Mazliak, 2018). Ansiklopedi, kültür ve sanattan, bilim ve teknolojiye kadar tüm alanlarda insanlığın büyük bilgi birikimini yansıtır. Yayınlandığı dönemi kapsayan hem Sovyet hem de birçok yabancı önde gelen kişilerin biyografileri, şu an eskide kalmış gibi görünse de aslında o döneme ait bilgi düzeyi ve tarihsel birikimi yansıtan bilimsel ve teknik birçok makaleyi içermektedir. Ansiklopedi’de yer alan makalelerde binlerce bilim insanın katkısının olduğu düşünülürse, BSA’nın Sovyetler Birliği’nin insani ve kültürel kaynaklarının adeta bir yansıması olduğunu söylemek gerekir.
KAYNAKLAR
Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya. 2-ye izd. Tom 1-51. – Tekst: Elektronnıy // 2016. – URL:http://virezkipress.ru/publ/spravochniki_i_ehnciklopedii/bolshaja_sovetskaja_ehnciklopedija_2_izd/bolshaja_sovetskaja_ehnciklopedija_tom_1_51/20-1-0-7 (Son erişim tarihi 20.02.2022)
Büyük Sovyet Ansiklopedisi, 2. Edisyon, https://schitovidka03.ru/?idn=030280&format=html (Son erişim tarihi 20.02.2022)
Grimsted P. K. (1976). The Russian Review , Jan., Vol. 35, No. 1 pp. 77-93.
http://bse.sci-lib.com/ (Son erişim tarihi 20.02.2022)
http://russian-world-citizens.blogspot.com/2016/09/the-great-soviet-encyclopedia-in.html (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://bse.slovaronline.com/ (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Small_Soviet_Encyclopedia_04.jpg (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/10398 (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://schitovidka03.ru/?idn=030280&format=html (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://www.alamy.com/fetal-position-in-womb-illustration-from-soviet-encyclopedia-1927-image68711545.html (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://www.alamy.com/steel-plant-illustration-from-soviet-encyclopedia-1938-image68710630.html (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://www.britannica.com/topic/encyclopaedia/History-of-encyclopaedias#ref307686 (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://www.nd.ru/catalog/products/bse/) (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://www.wikiwand.com/en/Great_Soviet_Encyclopedia#/Other_Soviet_encyclopedias (Son erişim tarihi 20.02.2022)
https://www.wikiwand.com/en/Great_Soviet_Encyclopedia#/Other_Soviet_encyclopedias (Son erişim tarihi 20.02.2022)
Mazliak, L. (2018). The beginnings of the Soviet encyclopedia. The utopia and misery of mathematics in the political turmoil of the 1920s. Centaurus, 60(1-2), 25-51.
Petrov, F. N., (1960). “Pervıye sovetskie entsiklopedii.” In the collection Kniga: Issledovaniya i materıali, book 3. Moscow. Kaufman, I. M. Russkie entsiklopedii, issue 1. Moscow,. Pages 81–93.
[1] Ansiklopedik Sözlük