Sovyet Kartografyası - 3

Geçtiğimiz haftalarda Sovyet haritacılığının kısaca tarihine ve Sovyet atlaslarına değinmiştik. Bu hafta ise SSCB Bilimler Akademisi’nin kartografya alanında yaptığı çalışmaları ele alacağız.

[BAA - Turgut Yıldız]

Sovyet İktidarının ilk yıllarında SSCB Bilimler Akademisi bünyesinde Rusya’nın Doğal Üretici Güçleri Çalışma Komisyonu (KEPS) kurularak kartografya çalışmaları bu komisyona devredilmiştir. KEPS’in ilk üretimi bünyesinde oluşturulan Kuzey Araştırmaları Bölümü tarafından toplanan veriler ile 1918 yılında oluşturulan Avrupa Rusyası’nın 1:2.000.000 ölçekli haritasıdır.

İç savaşı sona ermesi ile birlikte Sovyet ülkesinin daha önce detaylı olarak incelenmemiş Kulunda Stepleri, Kuzey Urallar, Pamirler, Kırgızistan, Türkistan ve Kamçatka gibi bölgelerinde geniş kapsamlı veri toplama çalışmaları başlamıştır. Bu veri toplama çalışmalarında jeoloji, toprak kalitesi, geobotanik (bitki coğrafyası) gibi pek çok alanda araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmaların çıktıları daha önceki yazılarda ele aldığımız tematik haritaların oluşturulması ve planlama çalışmalarına kazandırılmasında kilit rol oynamıştır.

Envanter Oluşturmak

KEPS’in ilk ve en önemli adımlarından birisi üretici güçlerin ve doğal kaynakların nitelik ve niceliğini tespit etmek ve haritalandırmak olmuştur. Bu açıdan SSCB’nin daha ilk yıllarında konuma dayalı verilerin üretildiğini söylemek mümkündür.

Ülkenin en ücra köşelerine kadar düzenlenen bilimsel geziler ile tarım ve sanayi için girdi olabilecek kaynaklar incelenmiş mevcut kaynakların nitel ve nicel özellikleri konuma dayalı olarak tespit edilmiş ve haritalandırılmıştır. Urallara düzenlenen gezide çıkartılan cevher haritaları, Arkhangelsk’te yapılan tektonik araştırmalar, Türkmenistan gezisinde üretilen geobotanik haritaları, Kamçatka seferi ile üretilen erozyon haritaları bunlara verilebilecek en güzel örneklerdir.

1930’ların Çalışmaları

1930’lu yıllarda SSCB Bilim Akademisi bünyesinde sismoloji, jeoloji, toprak kalitesi gibi pek çok bölüm ve enstitü KEPS ile birlikte ellerindeki araştırma envanterini konumsal referansa kavuşturmuş ve haritalandırmıştır.

1930’ların başında SSCB’nin toprak haritalarının üretilmesi için kapsamlı bir araştırma başlatılmış ve L.I. Prasolov tarafından toprak enstitüsü ile koordinasyon içerisinde yürütülmüştür.

Benzer şekilde Geobotanik bölümü ile birlikte SSCB’nin 1:1.000.000 ölçekli geobotanik haritası oluşturulmuş ve bitki örtüsü ile ilgili on yıllardır biriktirilmiş veriler yeni araştırmalar ile harmanlanarak kapsamlı bir literatür oluşturulmuştur. Bu haritalar dünyada geobotanik alanında bu kapsam ve ölçekte üretilen ilk haritalar olarak tarihe geçmiştir.

1930’larda üretilen haritalar arasında en dikkat çekenlerden biri de Rusya’nın Yerli Halkları Çalışma Komiyonu ile KEPS’inn ortaklaşa ürettiği etnografik haritalardır.

Cephede Hizmet

Büyük Anayurt Savaşı sırasında SSCB Bilimler Akdemisi’nde Kızıl Ordu’nun ihtiyaç duyduğu haritaları üretmek üzere Kızıl Ordu’ya Coğrafi Hizmetler Çalışma Komisyonu kurulmuştur. Bu komisyon kapsamlı askeri haritaları hazırlamış, Bilimler Akademisi envanterinde bulunan verileri askeri ihtiyaçlara göre derleyerek Kızıl Ordu’nun kullanımına sunmuştur.

Özellikle lojistik ihtiyaçların zor karşılandığı Uzak Asya Bölgelerinde kara ve demiryolu yapımı için jeoloji, jeofizik ve jeomorfolojik araştırmalar yapılmış, mobilizasyonun zor olduğu Kazakistan gibi bölgelerde ise savunma ihtiyaçlarına yönelik doğal koşulların ve kaynakların tespitine yönelik araştırmalar yürütülmüştür.  Kazakistan’da yürütülen bu araştırmalar daha sonra basılacak Kazakistan Atlası’nın da temelini oluşturmuştur.

Savaş Sonrasında Kartografik Araştırmalar

SSCB Bilimler Akademisi savaş sonrasında etnografya, oşinoloji (okyanus bilimi), toprak fiziği ve permafrost gibi pek çok farklı alanda haritalandırma çalışmalarına başlamıştır.  Bu farklı tematik yönelimler sonucunda kartografya alanında kimi önemli çalışmalar yayınlanmıştır bunlar arasında B.V. Sochava’nın SSCB Bitki Örtüsü, A.L. Yanshin’nin Avrasya Tektoniği ve A.P. Vinoggradov’un SSCB Paleocoğrafyası çalışmaları sayılabilir.

Ayrıca bilimsel geziler savaş sonrasında devam etmiş savaş sonrası ilk yıllarda tarımsal faaliyetlerin gelişimi ve için bilimsel-teknik araştırma gezileri düzenleniştir. İlerleyen yıllarda jeomorfoloji, paleocoğrafya, zoocoğrafya gibi pek çok alanda bilimsel geziler sürmüştür.

Tematik kartografyanın en çok üretim verdiği alanlar toprak araştırmaları, jeoloji, geobotanik, deniz ve okyanus araştırmaları ve etnografi sayılabilir.

Sovyet Pratiğinin Öğrettikleri

Her şeyden önce SSCB Bilimler Akademisi’nin pratiği pek çok farklı bilim alanında konuma dayalı verilerin toplanması ve araştırma çıktılarının haritalandırılmasına öncülük etmiştir. Bunun altında yatan en önemli sebeplerden biri kuşkusuz planlama faaliyetlerinde konumsal veriye duyulan ihtiyaç ve buradan yola çıkarak bilimsel araştırmalarda toplanan verilerin konuma dayalı olmasının öneminin anlaşılmasıdır.

Bir diğer önemli ders ise kartografik faaliyetlerin merkezi biçimde idaresinin pek çok kurumla işbirliği ve koordinasyonu kolaylaştırması ve veri teminini pratikleştirmesidir. SSCB Bilimler Akdemisi’nin araştırmacıları planlamadan savunmaya, tarımdan havacılığa, ulaştırmadan denizciliğe pek çok alanda hizmet vermiş ve bu alanda etkin biçimde kullanılan haritaların üretilmesini sağlamıştır.

Son olarak şüphesiz ki tematik kartografya alanında daha önce benzeri görülmemiş eserler ortaya çıkmıştır. Sovyet ülkesinin zenginliği ile Sovyet iktidarının kaynakları bir araya geldiğinde pek çok farklı alanda tematik haritalar üretilmesi mümkün olmuş ve Sovyet araştırmacıları kimi zaman üretimde etkinliği artırmak, kimi zaman Sovyet ülkesini savunma kimi zamansa içinde yaşadıkları dünyayı tanımak adına araştırmalarını konumsal referanslar ile zenginleştirerek geriye geniş bir tematik harita külliyatı bırakmışlardır.

Kaynakça

  • A. I. Preobrazhenskiy (1989) V. I. Lenin and Soviet Cartography, Mapping Sciences and Remote Sensing, 26:4, 300-304
  • K. A. Salishchev (1989) The Seventieth Anniversary of Soviet Cartography—Some Achievements and Tasks of Restructuring, Mapping Sciences and Remote Sensing, 26:1, 14-19
  • F. J. Ormeling, Jr. (1974) Cartographic Consequences of a Planned Economy—50 Years of Soviet Cartography, The American Cartographer, 1:1, 39-50
  • M.I Nikishov, N.M. Terekhov (1968) 50 Years of Soviet Cartography, The Canadıan Cartographer Vol 5 No 2 December 1968, pp 122-132
  • A.P. Polezhayev (1962), Cartography in the U.S.S.R., The Canadian Surveyor 1962.16:73-79.
  • N. N. Komedchikov (2000) Cartography in the USSR Academy of Sciences, 1917–1991, Mapping Sciences and Remote Sensing, 37:1, 17-39