Sovyet Kartografyası - 2

Geçtiğimiz hafta Sovyet haritacılığının kısaca tarihine değinmiştik. Bu hafta ise Sovyetler Birliği’nde üretilen belki de en önemli kartografik eserler olan atlasları ele alacağız. Devrimin ilk yıllarındaki atlas çalışmalarından önemli kartografik üretimlere uzanan bir yelpazede Sovyet atlaslarına ışık tutmaya çalışacağız.

[BAA - Turgut Yıldız]

Sovyet kartografyasının gelişiminde Lenin’in dolaysız müdahaleleri önem taşır. 1919’da Lenin’in girişimi sonucu çıkan kararnameyle kurulan Yüksek Jeodezi İdaresi bünyesinde tüm harita işlerinin merkezileşmesi ve bilimsel bir temele oturtulmasından geçtiğimiz hafta bahsetmiştik.

Ekonominin gelişmesi ve doğal kaynakların planlı şekilde işlenmesi ile harita ve atlaslara duyulan ihtiyacın da arttığı söylenebilir. 1920-21’de Lenin’in çabaları ile hazırlanan Rusya Atlası ve okullar için üretilen Dünya Coğrafi Atlası ilk önemli kartografik üretimler arasında sayılır.

Planlama için haritacılık

Sovyet kartografyasının ilk yıllarında haritacılık ve planlama arasında kuvvetli bir bağ oluştu. Renkli olarak üretilen tematik haritaların ilki daha önceki yazıda ele aldığımız Elektrifikasyon Haritası’ydı. Sovyet iktidarı hâkim olduğu ülkeyi fiziksel olarak tanımak için yükseklikleri gösteren hipsometrik haritaların yapımı, kaynakların tespiti ve haritalanması ve nihayetinde eldeki kaynakları doğru planlamak için fiziksel koşulların ekonomik koşullar ile birleştirilmesi için metotlar üretilmesine ağırlık verdi.

Yükseklik verilerinin gösteriminde yeni arayışlar sonucu 1931’de T.N. Gubina’nın öncülüğünde yayınlanan Avrupa Rusyası Hipsometrik Haritasırölyef gösterimleri ile ilgili önemli yenilikler içeriyordu.

Ekonomik kartografya ile ilgili gelişmeler ise doğrudan planlama çalışmaları ile bağlantılıydı. 15. Kongrede ülkenin sanayileşmesi ile ilgili verilen kararlar sonucu hazırlanacak planlarda kullanılmak üzere ülke kaynakları ve sanayisinin detaylı biçimde haritalanması ihtiyacı doğdu.

Bu kapsamda verilen ilk eser 1929-1931 yılları arasında tamamlanan SSCB Endüstri Atlası’dır. Bu atlasta bölgelere göre sınai üretim, doğal kaynaklar ve nüfus dağılımı yer almaktaydı. İkinci önemli çalışma ise 1934 yılında basılan 2. Beş Yıllık Plan’ın Başlangıcında SSCB Endüstri Atlası’dır. Bu atlasta farklı ölçeklerde semboller ile sanayi kollarına göre üretim birimleri işaretlenmişti ve mevcut durumlarına göre farklı renkler ile temsil edilmekteydi.

Fizikî ve ekonomik haritaların yanı sıra, 1933-34 yıllarında Moskova, Leningrad ve Karelya bölgesi için bilimsel çalışmalarda kullanılmak üzere bölgesel atlaslar hazırlandı. Bu atlaslarda bu bölgelere ilişkin çevresel koşullar, ekonomi, kültür, doğal fenomenler gibi bilgiler yer alıyordu.

Tüm bu atlasların yapımında temel prensip hammaddelerin, enerji kaynaklarının, iş gücünün ve bunların tüketildiği bölgelerin doğru tespit edilmesiydi. Bunun için merkezi idare neredeyse tüm halk komiserliklerinden veriler topluyor ve derliyordu.

Büyük Sovyet Dünya Atlası

1933 yılında çalışmaları başlayan ve Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesi Kararı çerçevesinde yürütülen çalışma sonucunda Büyük Sovyet Dünya Atlası (Bolşoy Sovyetskiy Atlas Mira - BSAM) 1937 yılında basıldı. Atlasta hem Sovyetler Birliği hem dünya haritaları bulunuyordu. Doğal çevre, sanayi, tarih, kültür gibi pek çok konuda bilgi içeren haritaların yanı sıra sömürge ve yarı sömürge ülkelere dair bilgiler içeren haritalar ve bu ülkelerdeki kaynak ve altyapının sömürücüsü olan emperyalist ülkelere veya şirketlere ilişkin bilgiler ile emperyalizmin ipliği pazara çıkarılıyordu. Bu atlas ile Sovyet iktidarı, emperyalist ülkeler, emperyalizmin boyunduruğu altında ezilen ülkeler ve Sovyetler Birliği arasındaki farka işaret etmeyi amaçlamıştı.

Büyük Sovyet Dünya Atlası 1937’de Paris Dünya Fuarı’nda görücüye çıkmış, içerdiği bilgilerle birlikte kullanılan gösterim teknikleri, kullanılan kartografik metotlar ve estetik açıdan sadece Sovyetler Birliği’nde değil dünyada da ilgi çekmişti. 1939’da ikinci cildi yayınlanan atlasa ilişkin çalışmalar ne yazık ki savaş yüzünden kesintiye uğradı.

Askeri atlaslar

1938’de askeri kartografya açısından önemli bir üretim olan İşçiler ve Köylülerin Kızıl Ordusu Komutanlığı Atlası (Atlas Komandira RKKA)yayınlandı. İçerisinde fiziki coğrafya, yükseklik, topografya, nüfus yoğunluğu, ulaşım ağları, idari birimler gibi pek çok başlıkta detaylı haritalar bulunuyordu. Bu atlastaki 1:5.000.000 veya 1:10.000.000 gibi küçük ölçekli haritalar savaş sırasında üretilecek nispeten büyük ölçekli haritalara altlık oluşturacaktı.

Savaşın ardından Sovyet Kartografyası gene parlak bir döneme giriyordu. 1947 yılında yayınlanan Subay Atlası (Atlas Ofitsera) dünyanın, kıtaların, ülkelerin fiziki haritalarını, rölyef gösterimlerini, Sovyetler Birliği’nin benzer şekilde detaylı fiziki haritalarını ve çoğunlukla tarihi olaylara ilişkin haritaları içeriyordu. Subay Atlası bu bakımdan Sovyetler Birliği’nde basılan dünya askeri tarihine ilişkin ilk atlastı. Antik çağlardaki savaşlardan ikinci dünya savaşına kadar pek çok askeri olaya dair harita ve bilgiler içeriyordu.

1954 Dünya Atlası – Atlas Mira

1954 yılında ilk baskısı yapılan Dünya Atlası (Atlas Mira) Sovyet Kartografyasının başyapıtı kabul edilir. 283 Haritadan oluşan atlasın 205.000 madde içeren 500 sayfadan uzun bir dizini vardı. Birçok harita 63 cm genişliğinde çift sayfalarda yer alırken, daha geniş haritalar ise katlanarak ciltlenmişti.

Atlas Mira, kartografik tekniklerin yanı sıra baskı, ciltleme ve mizanpaj teknikleri açısından da kıymetli bir eserdir. Büyük Sovyet Dünya Atlası’ndan farklı olarak daha çoğunlukla fiziki haritalar içeriyordu.

İkinci baskısı 1967’de Ekim Devrimi’nin 50. yıldönümünde yapılmıştı. Bu baskıda özel kartografik kâğıt ve mürekkep kullanılmıştı. Okyanus derinlikleri için derin maviden en yüksek dağ ve buzullar için koyu kahverengi ve beyaza kadar 18 farklı renk kullanılarak basılmıştı. Fiziki haritalarda rölyef gösterimlerinde gölgeler ve konturlar ile neredeyse stereo bir görüntü elde edilerek kabartı görünümü başarılı şekilde verilmişti.

Atlas Mira’nın 3. baskısı, Sovyetler Birliği’nin çözülüşünden sonra 1999’da yapılmıştı.

Dünyayı kavramak için

1950-58 yılları arasında o zamana kadar dünyada yapılan en kapsamlı tematik atlaslardan biri olan Deniz Atlası (Morskoy Atlas) üç cilt olarak basıldı. 1950’da basılan ilk ciltte seyir haritaları, okyanusların karakteristik özellikleri, denizler, körfezler, boğazlar ve önemli limanlar yer alıyordu. 1953’te basılan ikinci cildinde okyanusların fiziksel özellikleri ile ilgili bilgiler yer alıyordu. Ayrıca okyanus aşırı seyir için önemli olan hidrolojik rejimler, iklim verileri, manyetizma gibi konularda haritalar bulunuyordu. 1958 yılında basılan üçüncü cildi ise askeri denizcilik üzerine tarihi bilgiler içeriyordu.

1959’da basılan Coğrafi Keşifler Atlası, coğrafi keşifleri Marksist-Leninist tarihsel yöntem ile ele almayı hedefliyordu. Ayrıca keşiflerle birlikte kartografyanın gelişimini de ele alması açısından kartografya camiasında önemli bir eser olarak kabul edildi.

1960’da basılan SSCB Tarım Atlası, tarımsal üretimin Sovyetler Birliği’nin bütünü, birlik ülkeleri ve ekonomik olarak önemli bölgelerdeki durumuna ilişkin önemli bilgiler içeriyordu. Pek çok konuda ve tarımsal göstergede hem tarihsel hem güncel bilgi içermesi açısından önemli bir çalışmaydı. Haritaların yanı sıra içerdiği akademik bilgiler nedeniyle bir atlastan çok bir ansiklopedi olarak görülüyordu.

1964’te basılan Dünya Halkları Atlası (Atlas Narodov Mira) etnik kartografya açısından önemli bir eserdir. Pek çok bölgesel harita ile 1.600’den fazla halk kalitatif ve kantitatif olarak temsil ediliyordu. Etnik köken ve dil gruplarını gösterir haritalar dikkat çekiciydi.

Yine 1964’te basılan Dünya Fiziksel Coğrafya Atlası (Fiziko Geografiçeskiy Atlas Mira – FGAM) dünyanın fiziksel coğrafyası, kıtalar ve SSCB haritalarından oluşuyordu. Jeoloji, iklim, jeomorfoloji, hidroloji, oşinografi, toprak, bitki örtüsü, zoocoğrafya gibi pek çok dalda haritalar içeriyordu.

1966’da basılan Antarktika Atlası, Güney Kutbu’na yapılan seferlere ilişkin pek çok bilgi içeriyordu. Üç bölümden oluşan atlasın ilk bölümünde keşif çalışmalarına ilişkin haritalar bulunuyordu.  İkinci bölümünde bu keşiflerde yapılan atmosferik fizik, iyonosfer, kozmik ışınlar, kutup ışıkları, sismisite, manyetizma, iklim ve biyocoğrafya araştırmaları sonucu oluşturulan haritalar bulunuyordu. Son bölümde ise Güney Kutbu ve çevresindeki denizler ve kararları, buralardaki yaşamı gösteren haritalar bulunuyordu.

Ekim devriminin 50. Yıldönümünde basılan SSCB’de Ekonomi ve Kültürün Gelişimi Atlası, geçen yarım asırda üretici güçlerin gelişimi, kültürel ve bilimsel ilerleme ve tabii kaynakların kullanımına ilişkin bilgiler içeriyordu. Yedi bölümde 230 haritadan oluşan atlasta pek çok farklı sektöre ait tematik bilgilere rastlamak mümkündü. Örneğin sanayi bölümünde makine üretimi, alet üretimi, traktör üretimi gibi en basit aletlerden en karmaşık sistemlerin üretimine kadar pek çok ürün hakkında mekânsal bilgi bulunuyordu.

Yukarıda sayılanlar dışında Dünya Kar ve Buz Varlığı Atlası, Orman Atlası, Dünya Nüfus Atlası, Batimetri Atlası gibi pek çok kartografik yayın yapılıyor ve beş yıllık planlar başta olmak üzere pek çok alanda kullanılıyordu.  Bunlar dışında SSCB dışındaki sosyalist ülkeler ile işbirliği yapılarak atlaslar üretiliyordu. Bunlar arasında en dikkat çekici olanlardan biri olarak 1970 yılında yayınlanan Küba Ulusal Atlası sayılabilir.

Disiplinler arası çok yoğun emek ve uzun bir üretim süreci gerektiren atlasların üretimi haritacıların yanı sıra pek çok bilim dalını ileri götürmüş, önemli bulguların mekânsal olarak temsil edilmesi bulgulara yeni boyutlar kazandırmış ve mekânsal ilişkilerin incelenmesine olanak sağlamıştır.

Kim bilir belki de tarihselci yöntem ile dünyayı kavrama çabası ile Sovyet Birliği’ndeki kaynaklara bugünün teknolojik koşullarında sahip olunsa pek çok karmaşık soruna çözüm üretilmesi mümkün olabilirdi…

Kaynakça

• A. I. Preobrazhenskiy (1989) V. I. Lenin and Soviet Cartography, Mapping Sciences and Remote Sensing, 26:4, 300-304
• K. A. Salishchev (1989) The Seventieth Anniversary of Soviet Cartography—Some Achievements and Tasks of Restructuring, Mapping Sciences and Remote Sensing, 26:1, 14-19
• F. J. Ormeling, Jr. (1974) Cartographic Consequences of a Planned Economy—50 Years of Soviet Cartography, The American Cartographer, 1:1, 39-50
• M.I Nikishov, N.M. Terekhov (1968) 50 Years of Soviet Cartography, The Canadıan Cartographer Vol 5 No 2 December 1968, pp 122-132
• A.P. Polezhayev (1962), Cartography in the U.S.S.R., The Canadian Surveyor 1962.16:73-79.