Elektrifikasyon Planı'nın 100. yılı - 4

Mayıs 23, 2020

2020, Rusya’nın elektrifikasyonu için yapılan GOELRO Planı’nın 100. yılı. Geçtiğimiz haftalarda plana giden süreci, planın oluşmasını, Lenin’in plana katkılarını, planın detaylarını ve uygulamalarını ele almıştık. Bu hafta dizinin son yazısında planın yaratıcılarına değineceğiz.

[BAA - Turgut Yıldız]

Bolşeviklerin enerji sektörüne ilgisinin devrimle birlikte başlamadığı, Bolşevik mühendislerin devrimden önce de elektrifikasyon alanında çalışmalar yürüttüğü bilinmektedir. Ekim Devrimi’nin sonrasında ise GOELRO Planı ortaya çıkmadan önce Ocak 1918’de Elektrik İşçileri Konferansı düzenlenmiş, elektik santrallerinin inşası için Elektrostroy kurulmuş ve alanında ileri gelen mühendislerden bir elektroteknik komisyonu oluşturulmuştu. Böylelikle GOELRO’nun uzman ekibinin çekirdeği ortaya çıkmıştı. Elektrik mühendisi ve kıdemli bir Bolşevik olan Krjijanovski’in başkanlığında GOELRO Planı’nın hazırlanmasında çeşitli alanlardan 200’den fazla uzman görev almıştı.

Gleb Maksimilianoviç Krjijanovski

1872’de Samara’da doğdu. 1891 yılında Marksist çevrelerle ilişkilendi, 1893’te Lenin ile tanıştı ve 1895’de Lenin ve Martov ile birlikte İşçi Sınıfının Kurtuluşu İçin Mücadele Birliği’nin kuruluşunda yer aldı. Birlik üyelerine dönük kovuşturma sonucu tutuklandı ve Lenin ile birlikte Sibirya’da sürgünde kaldı.

1901’de Lenin’le Münih’te görüştü ve Samara’da bir Iskra dergisinin bürosu kurmak ve örgütlemek üzere üzere Rusya’ya döndü. 1903’teki RSDİP’in tarihi 2. Kongresinde Merkez Komitesine seçildi. 1905 yılında demiryolu grevinin örgütlenmesinde çalıştı ve Güney – Batı Demiryolu grev komitesi başkanı oldu. 1905 devriminin bastırılmasından sonra iki yıl kaçak olarak yaşadı.

1907’den itibaren elektrik mühendisi olarak çalışmaya başladı önce Petrograd sonrasında Moskova’da elektrik üretim ve dağıtım şirketlerinde çalıştı. Elektrik üretim santrallerinde yöneticilik yaptı.  1909’dan itibaren bilimsel çalışmaları hız kazandı. Hem partide merkezi sorumluluklar üstlendi, hem çalışmakta olduğu 1886 Elektrik Şirketi’nde örgütlendi hem de bilimsel üretimine devam etti. 1913’te hidroelektrik santraller üzerine, 1915’te turba ve kömür yakıtlı santraller üzerine teknik araştırmaları yayınlandı.

Şubat Devrimi sırasında Moskova Sovyetinde Bolşevikler adına görev yaptı ve yakıt krizinin aşılmasında sorumluluk aldı. Devrim günlerinde Moskova’da Bolşevik ayaklanmanın örgütlenmesinde çalıştı.

Ekim Devriminden sonra iletim hatları ve elektrik santrallerinin işlerlik kazanması ve büyük şehirlerin elektriksiz kalmaması için çaba harcadı. Ulusal Ekonomi Yüksek Sovyeti’nde (VSNKh) ve Elektrik Endüstrisi Genel Müdürlüğü’nde yöneticilik yaptı. 26 Aralık 1919’da Lenin ile yakıt kıtlığı üzerine bir konuşma sonrasında ülkenin elektrifikasyon için olanaklarını içeren bir çalışma yapmak üzere çalışmalara başladı. 20 Ocak 1920’de “Sanayinin Elektrifikasyonu için Görevler” başlıklı makalesi yayınlandı. 2-7 Şubat 1920’de toplanan Tüm Rusya Merkez Yürütme Komitesinde alınan karar ile Rusya’nın Elektrifikasyonu için Devlet Komisyonu – GOELRO’nun başına getirildi. 1921’de bütüncül bir ekonomik plan oluşturmak üzere Halk Komiserleri Konseyi (Sovnarkom) kararı ile kurulan ve GOELRO’yu da kapsayan Devlet Planlama Komitesi’nin (GOSPLAN) başkanlığına getirildi. Başkanlığı sırasında GOSPLAN I. Beş Yıllık Plan’ı hazırladı.

1924-1939 yılları arasında Merkez Komite üyeliği, 1937-45 arasında Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkan yardımcılığı yaptı. Aynı yıllarda siyasi görevlerinin yanı sıra çeşitli enstitülerde yöneticilik, enerji projelerinde inşaat komitelerine başkanlık ve çeşitli enerji kurumlarında yöneticilik yaptı. Ayrıca üretim etkinliğinin arıtılması için kurulan Standardizasyon Komitesi’ne ve insan kaynağı yetiştirmek üzere Yüksek Teknik Eğitim Komitesi’ne başkanlık etti. Eğitim Halk Komiser Yardımcılığı yaptı.

1929’da SSCB Bilimler Akademi Üyeliğine seçildi ve on yıl süre ile başkan yardımcılığı görevinde bulundu. 1930’da SSCB Bilimler Akademisinde Enerji Mühendisliği Araştırma Enstitüsü’nü (ENIN) kurdu ve ölene kadar başkanlığını sürdürdü. ENIN, elektrifikasyon planının uygulanmasında, yeni santrallerin tasarımı ve inşasında, Sovyetler Birliği’nin karşılaştığı karmaşık enerji sorunlarının çözülmesinde ve enerji alanında insan kaynağı yetiştirilmesinde önemli görevler üstlendi. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin yayın kurulu üyesiydi.

1959’da, 87 yaşında hayatını kaybetti.

Ölümünden sonra adı ENIN’e verilmiştir. Enerji, coğrafya, iktisat, planlama, madencilik gibi farklı alanlarda pek çok makalesi ve kitabı bulunmaktadır. Anılarına göre hapishanede Polonyalı işçilerden duyduğu meşhur Varşavyanka marşının Rusça sözlerini yazmıştır. Ayrıca pek çok şiiri ve marşlara yazdığı sözler vardır. Moskova’daki dairesi müze haline getirilmiştir ve halen ziyarete açıktır.

GOELRO Planına Katkı Koyanlar

GOELRO komisyonunda çalışanların yaşamlarına bakılınca devrimcilerin yanı sıra teknokratlar da görürüz. Şüphesiz Sovyet iktidarının cüretli elektrifikasyon hamlesi Bolşeviklerle ilişkisi olmayan pek çok bilim insanının, mühendisin ve teknisyenin ilgisini çekti. Komisyonda Krjijanovski ile birlikte Graftio, Krug, Çatelin, Mitkeviç, Vinter, Ramzin gibi Rus bilim dünyasının tanınan isimleri yer aldı. Daha sonra bu bilim insanlarının pek çoğu istisnai olarak ara aşamaları atlayarak SSCB Bilimler Akademisi üyeliğine kabul edildi.

H. O. Graftio (1869-1949), devrime kadar demiryollarında ve elektrikli tramvayların tasarımı ve inşasında çalıştı. Pek çok hidroelektrik santralin tasarımını yaptı. Devrimden sonra demiryolu hatlarının elektrifikasyonu için bir plan hazırladı. Devrimden önce hayalini kurduğu Volkhov Hidroelektrik Santrali’nin tasarımını geliştirdi ve GOELRO planı çerçevesinde inşasında görev aldı. Büyük Anayurt Savaşına kadar hidrolelektrik santraller başta olmak üzere elektrik tesislerinin inşası ve geliştirilmesinde çalıştı. Savaş sonrasında yıkıma uğrayan santrallerin rehabilitasyonu ile ilgilendi. 1932’de SSCB Bilimler Akademisi üyeliğine kabul edildi.

K. A. Krug (1873-1952), Almanya’da elektrik mühendisliği eğitimi aldı ve Ekim Devrimine kadar çeşitli teknik okul ve üniversitelerde ders verdi. Elektrifikasyon üzerine önemli çalışmalar yaptı. Moskova Politeknik Derneği’nde yakıt kıtlığı koşullarında çözümler üretmeye çalışmıştır. GOELRO Planında merkez sanayi bölgesi ve Volga bölgelerinin elektrfikasyon planlarını yaptı. Moskova Enerji Enstitüsünün kuruluşunda yer aldı ve yöneticilik yaptı. 1932’de SSCB Bilimler Akademisi üyeliğine kabul edildi. Ölümüne kadar Krjijanovski ile birlikte ENIN’de çalıştı.

M. A. Çatelin (1866-1957), Fizik bölümünden mezun olduktan sonra Paris’te elektroteknik okulunda eğitim gördü ve Edison fabrikasında çalıştı. Çarlık Rusyası’nda Elektroteknik Enstitüsü kurulması için çalışmalar yaptı. Devrimden sonra elektrifikasyon üzerine çalışmalar yaptı ve GOELRO komisyonunda Urallar ve Donets bölgelerinin elektrifikasyon planını hazırladı. 1921’de GOSPLAN’da elektrifikasyon bölümünün başına geçti. Bugün halen yayınlanmakta olan “Elektrik” adlı akademik derginin yeniden yayınlanmasını sağladı. 1924’ten itibaren kıdemli bir metrolog olarak metroloji ve kalibrasyon işlerinde görev aldı. 1933’te Sovyetler Birliği’nin uluslararası enerji kurumlarına katılımını sağladı ve komite başkanlığı yaptı. Mitkeviç ve Tolvinski ile birlikte pek çok referans kitap yayınladı. 1931’de SSCB Bilimler Akademisi üyeliğine kabul edildi. Büyük Anayurt Savaşı boyunca bilim ve eğitim kurumlarının, mühendislik organizasyonlarının çalışmalarını yönetti. Savaştan sonra Leningrad Enerji Enstitüsüne başkanlık etti.

GOELRO Planı şüphesiz planlama için çıkılan uzun bir yolculuğun ilk adımlarından biriydi. Yukarıda anılanlar dışında pek çok bilim insanı, mühendis ve teknisyen bu sürece katkı koydu. Pek çok yeni meslektaşları da bu planda görev alanların kuruluşuna öncülük ettiği üniversitelerde, enstitülerde ve okullarda yetişti.

Yukarıda anılan bilim insanlarının yanı sıra devrim koşullarında kamulaştırılan santrallerde yakıt başta olmak üzere pek çok malzemenin eksikliğine rağmen santrallerin çalışmasını sağlayan elektrik işçileri de şüphesiz Sovyetler Birliği’nin elektrifikasyonunun kahramanlarıdır.

Kaynakça