Matematiğin Materyalist Kısa Tarihi
Engin ÖzkanDr., TED Üniversitesi Matematik Bölümü
1931 yılında Londra’da düzenlenen Uluslararası Bilim ve Teknoloji Tarihi Sempozyumu’nda Sovyet delegasyonunun üyesi Boris Hessen’nin Newton’un Principia’sı üzerine yaptığı sunum Marksistlerin bilim tarihine yaklaşımı için önemli bir dönüm noktası sayılabilir. Bu kongrede yapılan sunum toplantıya katılan pek çok bilim insanının bu yöntemi benimsemesine ve bunu üzerine çalışmasına vesile oldu. J. D Bernal, Joseph Needham ve J. B. S Haldane gibi bilim insanlarının yanında bu sunumun içeriğinden etkilenen bir diğer kişi de dönemin ünlü matematikçilerinden D. J. Struik’tir.
1884 yılında Hollanda’da dünyaya gelen Struik, Hitler faşizminin saldırganlığını tüm Avrupa’ya yaydığı dönemde Amerika’ya göç eder. Akademik hayatını Hollanda’da sürdürdüğü dönemlerde sosyalizm fikriyle tanışır ve hayatının geri kalan döneminde sosyal eşitlik fikri Struik’in hayatında önemli bir yer tutar. Soğuk savaş döneminde cadı kazanının kaynatıldığı yıllarda Mac-Carthy Hükümeti tarafından soruşturmaya uğrar ve hocalık yaptığı Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde zor günler geçirir.
Struik’in matematik üzerine akademik çalışmalarının yanında matematik sosyolojisi ve matematik tarihi üzerine de önemli çalışmaları mevcuttur. 1934 yılında Bilim ve Toplum (Science and Society) dergisinin kuruculuğunu yapan Struik’in matematik tarihi açısından en önemli yapıtı yaklaşık 200 sayfada topladığı ve 1948 yılında kaleme aldığı Kısa Matematik Tarihi (Concise History of Mathematics) kitabıdır.
Kısa Matematik Tarihi, Yıldız Silier çevirisiyle Doruk Yayıncılık tarafından Türkçe’ye çevrildi. Kitabın Türkçe çevirisi Struik’in kısa yaşam öyküsü ve 22 Eylül 1994 yılında Boston Üniversitesi’nde yaptığı “Çok Kültürlülük ve Matematik Tarihi” başlıklı konuşmayı da içermektedir.
“Matematik düşüncelerin bir serüvenidir“ diye başlayan kitapta Struik büyük bir matematik tarihinin nasıl yaklaşık 250 sayfalık bir kitapta anlatılabildiğini açıklar. Eskiçağ’dan başlayarak 19. yy’e kadar meydana gelen temel ve önemli gördüğü gelişmeleri aktaran Struik, diğer gelişmelere çok az değinebilmekte ve bu açığı her bölümün sonuna eklediği zengin referanslar vererek aşmayı denemektedir.
Struik’in eserini diğer matematik tarihi kitaplarından ayıran en temel özellik Struik’in tarih yazımında kullandığı tarihsel materyalist yöntemdir. Şu ana kadar yazılmış matematik tarihi kitaplarının hemen hepsi sadece belirli dönemlerde matematikte meydana gelen gelişmeleri belirli bir kronolojik sırada dile getirmenin ötesine geçememiştir. Struik ise matematik tarihine marksist bir yaklaşım geliştirmiş ve matematik tarihini toplumların ve sınıfların tarihinden ayrı bir tarih olarak görmemiştir. Struik’in kitabını ayrıcalıklı yapan ilk nokta burasıdır. Struik kitabında incelediği her dönem için öncelikle dönemin verili üretim biçimlerini ve üretim ilişkilerini özetlemekte ve bu verili toplumsal formasyonun ne gibi matematiksel gelişmelere zemin hazırladığını sade ve basit bir dille anlatmaktadır. Örneğin 17. yüzyıldaki gelişmelere zemin oluşturan toplumsal koşulları Struik, “Rönesans döneminde matematikteki hızlı gelişmelerde, tüccarın hesaplama yöntemlerine ve aritmetiğe karşı olan büyük ilgisinin yanı sıra makinelerin geliştirilerek üretimde kullanılmaya başlanmasının da etkisi oldu...” (Struik, 2002, s.138) olarak belirtmektedir. Değişimin matematiği olarak özetlenebilecek Kalkülüs’ün 17. yüzyılda Newton ve çağdaşlarının zekâlarının ürünü olarak gören yaygın görüşe karşı, Struik değişimle ilgilenilmesinin nedenini de makinelerin gelişimine ve daha da geliştirilmesine duyulan ihtiyaçtan kaynaklandığını belirtmektedir. “Makineler, kurumsal mekaniğe, hareketin bilimsel olarak incelenmesine ve genel olarak değişimle ilgilenilmesine yol açtı” (Struik, 2002, s.139)
Struik, matematik tarihine dair geliştirdiği materyalist yöntemi giriş bölümünde şöyle özetlemektedir. “Matematik, tarım, ticaret, sanayi, savaş, mühendislik, felsefe, fizik ve astronomiden etkilenmiştir. Hidrodinamiğin fonksiyonlar kuramına, Kantçı düşünce ve yer ölçümlerinin geometriye, elektromanyetizmanın diferansiyel denklemlere, Kartezyencilik’in mekaniğe ve Skolastik düşüncenin diferansiyel ve integral hesaba etkileri ancak birkaç cümle ya da belki de birkaç sözcükle belirtilmiştir. Oysa matematiğin gelişimi ve içeriği ancak bütün belirleyici etmenler göz önünde bulundurularak kavranabilir.” (Struik, 2002, s.15). Struik her ne kadar matematiğin gelişiminin verili toplumsal formasyondan bağımsız olmadığını savunsa da kitapta her dönemin toplumsal ve sosyal koşulları detaylı bir biçimde anlatılamamış genel bir özet biçiminde anlatılmıştır. Struik bu eksikliği de girişte üzülerek dile getirmiştir. “Ama belki de en üzücü sınırlama, genel kültürel ve toplumsal havayı yansıtan kaynaklara yeterince yer verilememiş olmasıdır” (Sturik, 2002, s.15).
Struik kitabında geliştirdiği tarihsel dönemselleştirme konusunda matematik tarihine dair geleneksel yaklaşıma bir itiraz dile getirmektedir. Matematik tarihine dair genel yaklaşım süreklik yerine kesintili bir yaklaşımı içermektedir. Bu da Struik’in kitabını marksistler açısından önemli yapan diğer bir nokta. Bu konuda Struik meseleyi güzel bir şekilde özetlemektedir. “Batı ülkelerinde matematik tarihine geleneksel ya da klasik diyebileceğimiz bir yaklaşımla Eski Yunan başarılarıyla başlanır; günümüz matematiğinin teoremlerin kanıtlanması ve kanıtlamanın aksiyomlara dayanması doğumu müjdelenir. Daha sonra Avrupa Rönesans matematiğiyle devam eder, özellikle Cardan ve Galileo üzerinde durur, daha sonra Descartes, Newton vb. işlenerek modern döneme geliriz...
Ama matematik tarihine bütünsel bir biçimde ve büyük bir kültür varlığı olarak bakıyorsak, o zaman sözü edilen yaklaşım çok dar bir bakış açısını temsil eder...”(Struik, 2002, ss. 10-11).
Özetle Struik’in kaleme aldığı matematik tarihi, isminde her ne kadar “kısa” kelimesini içerse de matematik tarihine dair tarihselci ve bütünlüklü bir bakış açısıyla yazılmıştır. Matematiğe ilgisi olan herkesin kolaylıkla okuyabileceği keyifli bir kitaptır.
Künye:
Struik, J. D. (2002). Kısa Matematik Tarihi. (Y. Silier, Çev.). İstanbul: Doruk Yayıncılık